Έντυπα της Οθωμανικής Επικράτειας και του Ελλαδικού Χώρου (19ος - 20ος αιώνας)

 Τα γυναίκεια περιοδικά της Οθωμανικής περιόδου 19ος -20ος αιώνας

Κατά δεκαετία του 1850, μια εποχή προοδευτικών εγχειρημάτων, άρχισαν να ακούγονται διάσπαρτες φωνές γυναικών που ανήκαν στις τάξεις των ελίτ, μέσω των εφημερίδων και των περιοδικών. Η περίοδος του Τανζιμάτ δημιούργησε μια ατμόσφαιρα ελευθερίας μέσα στην οποία γεννήθηκαν διάφορες γυναικείες οργανώσεις αλλά και καινούρια περιοδικά και εφημερίδες για τις γυναίκες. Διάφορα γυναικεία περιοδικά δημοσιεύτηκαν σε μεγάλες οθωμανικές πόλεις, στις οποίες γυναίκες συγγραφείς ασχολήθηκαν με τα θέματα των γυναικών και παράλληλα με γενικότερα προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα^[1]. Κατά την περίοδο αυτή, γεννήθηκε η ανάγκη της κατασκευής του “νέου πολίτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας”, οι γυναίκες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έγιναν το επίκεντρο και το αντικείμενο μιας σειράς γραφειοκρατικών και νομικών αλλαγών.

Διαφαίνεται η πρόθεση να γίνουν “ορατές” στο δημόσιο χώρο μέσω της εκπαίδευσης και της εργασίας τους, να κατακτήσουν νέους ρόλους στον δημόσιο χώρο. Οι νέες εκπαιδευτικές προοπτικές για τις γυναίκες αφορούσαν τις σπουδές τους στο εξωτερικό, την εκπαίδευση σε σχολεία μισσιονάριων, και στα προσφάτων ιδρυθέντα Οθωμανικά γυναικεία σχολεία. Ήταν η περίοδος όπου και κλονίζεται για πρώτη φορά η ιδέα του mahrem [mahram], το οποίο αφορά τον εγκλεισμό μιας γυναίκας στο σπίτι ή της απαραβίαστης οικιακής ιδιωτικότητας, και η παραδοσιακή αυτή πρακτική απέναντι στις γυναίκες αρχίζει να χαλαρώνει. Υπάρχουν καταγεγραμμένες ιστορίες γυναικών της ανώτερης τάξης στην λογοτεχνία της περιόδου που βιώνουν αυτή την αλλαγή μαζί με το τί σημαίνει εκδυτικισμός για την περίοδο εκείνη, μερικά παραδείγματα είναι η Canan στο Felatun Bey ve Rakım Efendi του Ahmed Midhad Efendi, και η Nihal στο Aşk-ı Memnu του Halit Ziya^[2].

H Σχολή Εκπαίδευσης Διδασκαλισσών (Darül Muallimat), η οποία ιδρύθηκε το 1869 και η Σχολή Καλών Τεχνών Γυναικών (İnas Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisi) η οποία ιδρύθηκε το 1914, αποτελούν δύο πυλώνες αυτής της προσπάθειας. Το 1843 δημιουργήθηκαν μαθήματα νοσηλευτικής και το 1859 ιδρύθηκε η σχολή Cevri Kalfa.

Από το 1868 μέχρι το 1908, δημοσιεύθηκαν πολλά άρθρα (ορισμένα από γυναίκες) τα οποία ασχολήθηκαν με τα προβλήματα των γυναικών. Οι συγκρίσεις μεταξύ των Οθωμανών γυναικών και των Ευρωπαίων ήταν πολύ συνηθισμένα. Πολλά άρθρα ασκούσαν κριτική στην Οθωμανική κοινωνία και στις αιτίες της οπισθοδρόμησης των Οθωμανών γυναικών. Το ένθετο περιοδικό των γυναικών Terakki-i Mukaddarat το οποίο εκδόθηκε το 1868, ακολούθησε το γυναικείο κίνημα της Δύσης και περιελάβανε πολλά άρθρα για τον φεμινισμό. Ορισμένα από τα βασικά αιτήματα ήταν το δικαίωμα των γυναικών να έχουν πρόσβαση στην ανώτερη εκπαίδευση και ισότητα στο δημόσιο βίο, στην εργασία και στο γάμο. Ορισμένοι είχαν ασκήσει κριτική στο θεσμό της πολυγαμίας και στην γενική καταπίεση των γυναικών^[3].

Η πρώτη γυναικεία εφημερίδα που εκδόθηκε από μια γυναίκα, την Arife είναι η Şűkûfezar (φαρσί Ο Κήπος Των Λουλουδιών), κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1883. Ήταν μια μικρή εφημερίδα με δεκαπενθήμερη κυκλοφορία, η οποία δεν άντεξε για πολύ χρόνο. Κεντρικά ζητήματα στην θεματολογία της ήταν το γυναικείο ζήτημα, ο εκδυτικισμός, ο εκσυγχρονισμός και η κοινωνική πρόοδος^[4]. 

Το 1908 με τον ερχομό της Δεύτερης Κοινοβουλευτικής περιόδου, το σύνθημα των γυναικών έγινε η “ελευθερία”, το 1911 μέσα σε μία ατμόσφαιρα πολέμου, δόθηκαν στις γυναίκες περισσότερες ευκαιρίες για πολιτικές και κοινωνικές δράσεις. Ιδρύθηκαν πολλές οργανώσεις γυναικών, και ο γυναικείος Τύπος άνθισε, ο Εκπαιδευτικός Νόμος του 1913 διέδωσε την ανάγκη της εκπαίδευσης στις μάζες.

Οι γυναίκες άρχισαν να γίνονται ορατές μέσα στα νέα μέσα μεταφοράς, όπως τα τραμ και των πλοιαρίων που ενώνουν τις δύο πλευρές του Βοσπόρου, στα οποία δημιουργήθηκαν ειδικές θέσεις για τις γυναίκες και ειδικές θέσεις και στην αναμονή των πλοίων^[5].

Η συζήτηση για την ισότητα και τη δικαιοσύνη για όλους τους πολίτες ανεξαρτήτως του φύλου τους, αποτέλεσε την καρδιά της συζήτησης στο φεμινισμό (feminizm). Η διαμάχη για τον φεμινισμό, το τι είναι και το πως γίνεται κατανοητός έλαβε χώρα στον Τύπο, στα γυναικεία περιοδικά, όπως το Kadın, Mehasın, και Demet, σε λέσχες και σε ενώσεις, και στο γυναικείο τμήμα του CUP. Πολλοί λόγιοι, όπως ο Baha Tevfik και Yusuf Osman αναζήτησαν απαντήσεις στο ζήτημα του φεμινισμού στα φεμινιστικά κινήματα της Αγγλίας και της Γαλλίας[6].

Οι Οθωμανοί φεμινιστές δεν ήταν ούτε ριζοσπαστικοί ούτε αναρχικοί, αλλά ρεφορμιστές. Η βασική τους αρχή εμφανίστηκε στο άρθρο του Abdullah Cevdet, “İcmal-i Mukadderat-ı Nisa” (Σύνοψη της Μοίρας της Γυναίκας), όπου χαρακτηριστικά αναφέρει ότι: «Ο Φεμινισμός κλίνει και στοχεύει προς την ισότητα μεταξύ των ανδρών και των γυναικών πριν από το νόμο. Μπορεί μόνο να νομιμοποιηθεί και είναι διαρκής αν υπάρξει η ισότητα ως καθήκον»[7].

Μετά την ήττα του Abdűlhamid II το 1908, έγιναν πιο τολμηρά βήματα από τις γυναίκες, τέθηκαν ζητήματα, όπως η απόρριψη του πέπλου, έλαβαν χώρα ειδικές σειρές διαλέξεων για γυναίκες, έγιναν δημοσιεύσεις γυναικείων περιοδικών και ιδρύθηκαν γυναικείες οργανώσεις και σύλλογοι. Κατά τη Δεύτερη Συνταγματική περίοδο (İkinci Meşrutiyet), ο ρόλος των γυναικείων περιοδικών στην μεταβαλλόμενη κοινωνία είχε αποσαφηνιστεί πλήρως. Τα περιοδικά της περιόδου αυτής, αποτέλεσαν σημαντικό παράγοντα της υιοθέτησης του δυτικού τρόπου ζωής και συμπεριφοράς. Τα εξώφυλλα των περιοδικών, οι φωτογραφίες και οι ζωγραφιές που τα πλαισιώνουν, δεν θυμίζουν σε τίποτα την ταυτότητα της Οθωμανής γυναίκας^[8].

Μετά από την επανάσταση του 1908, ο αριθμός των γυναικείων περιοδικών αυξήθηκε. Ορισμένες οργανώσεις όπως η Osmanlı Müdafaa-i Hukuk-i Cemiyeti (Οθωμανική Ένωση για την Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων των Γυναικών), η Cemiyet-i Hayriyye-i Nisvaniyye-i (Φιλανθρωπική Ένωση Γυναικών), η Osmanlı Kadınları Çalıştırma Cemiyet-i İslamiyyesi (Οθωμανική Ισλαμική Ένωση για την Προώθηση της Εργασίας των Γυναικών), η Asri Kadınlar Cemiyeti (Ένωση Σύγχρονων Γυναικών), αναδύθηκαν εκείνη την περίοδο με στόχο να συμβάλουν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των γυναικών. Σε αυτά τα περιοδικά και τις οργανώσεις η κριτική εστιαζόταν σε ζητήματα όπως: η περιορισμένη συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική και κοινωνική ζωή, τα δικαιώματα των γυναικών, η εκπαίδευση των γυναικών, η δομή της οικογένειας, και οι παραδοσιακοί γάμοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στο γυναικεία περιοδικά, οι γυναίκες αναγνώστριες παροτρυνόταν να γράφουν τις δικές τους εμπειρίες και αυτές ανταποκρινόταν σε αυτή την πρόσκληση. Πολλές Οθωμανές γυναίκες μοιραζόταν τις εμπειρίες τους, τις ιδέες τους, και τα προβλήματά τους με τους συντάκτες των περιοδικών, έτσι τα περιοδικά μετατράπηκαν σε μια πλατφόρμα επικοινωνίας και αλληλεγγύης μεταξύ των Οθωμανών γυναικών. Σε ένα άρθρο του περιοδικού Mekteb Müzesi (Σχολικό Μουσείο), με τον τίτλο “Yirmi Asırda Kadınlar” (Οι γυναίκες στον 20ο αιώνα), που κυκλοφόρησε την 1η Μαΐου 1913, η διάσημη συγγραφέας και σημαντική μορφή του τουρκικού εθνικιστικού και γυναικείου κινήματος, Halide Edip Adıvar σημειώνει:

Η ιστορία των δραστηριοτήτων των Οθωμανών γυναικών δεν έχει ακόμα εγγραφεί στο μονοπάτι της προόδου, αλλά αυτό δεν σημάνει ότι αυτές δεν έχουν κάνει τίποτα. Αντιθέτως, το να έχεις την ευκαιρία να απευθυνθείς σε γυναίκες για ένα τέτοιο ζήτημα σε ένα μεγάλο θέατρο και έχει συγκεντρωθεί τόσο μεγάλο πλήθος γυναικών αποτελεί τιμή. Σήμερα, που σας απευθύνομαι, και με ακούτε, χωρίς καμία αμφιβολία, εμείς γράφουμε ιστορία...σίγουρα θα αναφερθούν στον ανίσχυρο αλλά καλοπροαίρετο και κοπιαστικό αγώνα μας ..^[9].

Πριν από την περίοδο (1919-1923), υπήρχαν τουλάχιστον σαράντα γυναικεία περιοδικά, των οποίων οι εκδότες και οι ιδιοκτήτες ήταν άντρες στην πλειοψηφία τους. Μερικά από αυτά, είχαν άντρες ιδιοκτήτες, αλλά στην πραγματικότητα εκδόθηκαν από γυναίκες. Κάποια πάλι είχαν ιδιοκτήτριες γυναίκες και είχαν μόνο γυναίκες για συγγραφείς[10]. Μεταξύ αυτών ήταν τα περιοδικά: Terakki-i Mukaddarat (Πρόοδος της Γυναίκας) (1869-70), παράρτημα της εφημερίδας Terakki (Πρόοδος), Âyine (Καθρέφτης) (1875), Aile (Οικογένεια) (1880), Şűkûfezar (Λουλούδι του Κήπου) (1883-4), Hanımlara Mahsus Gazete (Εφημερίδα ειδικά για Γυναίκες) (1895-1909), Demet (Μπουκέτο) (1908-9), Mehâsin (Όμορφα Πράγματα) (1908-9), Kadın (Γυναίκα) (1908), Kadınlar Dűnyası (Κόσμος της Γυναίκας) (1913-21), Kadınlık (Θηλυκότητα) (1914), Tűrk Kadını (Τουρκάλα Γυναίκα) (1918-19), İnci (Μαργαριτάρι) (1918-22) και Sűs (Στολίδι) (1923)[11].

 H εφημερίδα Hanımlara Mahsus Gazete (Εφημερίδα για τις γυναίκες) (1895-1908) κυκλοφόρησε 612 τεύχη, στις σελίδες των οποίων αναφέρεται σε διάφορες πτυχές τις ζωής, της εργασίας και των προσδοκιών των Οθωμανών γυναικών της ύστερης οθωμανικής περιόδου, μέσα από 3,672 σελίδες, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η περιγραφή που κάνει για την εφημερίδα η Βιβλιοθήκη Kadın Eserleri Kütüphanesi. Σε περιγραφή των συλλογών της βιβλιοθήκης που κάνει το έργο Gender and Archiving: Past, Present, Future του Renee Romkens, αναφέρεται το Οθωμανικό φεμινιστικό περιοδικό Kadınlar Dünyası (Ο Κόσμος των Γυναικών) (1913-1921), το οποίο είχε κυκλοφορήσει με οχτώ φύλλα στη γαλλική γλώσσα, με σκοπό να ενημερώσει τον ξένο τύπο για την κατάσταση, τον αγώνα και τις διεκδικήσεις των Οθωμανών γυναικών. Στο εν λόγω σύγγραμμα σημειώνεται η μερική ανάγκη των Οθωμανών γυναικών να ανοίξουν ένα διάλογο με τις Ευρωπαίες ομολόγους τους. Μεταξύ των σημαντικών εκδόσεων είναι η επίσημη εφημερίδα της Ένωσης Γυναικών Τουρκίας, Türk Kadın Yolu (Ο Δρόμος των Γυναικών της Τουρκίας) (1925-1927).

Οι γυναίκες που γράφουν σε αυτά τα περιοδικά επικεντρώθηκαν σε διάφορα θέματα. Ένα σημαντικό θέμα στα άρθρα τους ήταν η απογοήτευσή τους με τη νέα εποχή της «ελευθερίας». Η ελευθερία, υποστήριξαν, αποδείχθηκε ελευθερία μόνο για τους άνδρες και οι ρεφορμιστές είχαν ξεχάσει τη δέσμευσή τους για τη χειραφέτηση των γυναικών. Αυτά τα άρθρα που αφορούσαν αυτό το ζήτημα, δημοσιεύθηκαν μετά την εξέγερση του 1909, μετά την οποία εγκαταλείφθηκαν οι μεταρρυθμίσεις σχετικά με την εκπαίδευση της οικογένειας και των γυναικών. Αυτή η εξέλιξη οδήγησε ορισμένες από αυτές τις γυναίκες να υποστηρίξουν ότι μόνο οι γυναίκες θα μπορούσαν να απελευθερώσουν τις γυναίκες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας[12].

Το περιοδικό Kadınlar Dűnyası (Ο Κόσμος των Γυναικών) (1913-1921) ήταν προϊόν της οργάνωσης Osmanlı Műdafaa-ı Hukûk-ı Nisvan Cemiyeti (Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων της Οθωμανικής Ένωσης Γυναικών) που ιδρύθηκε το 1913 για την προώθηση της αμειβόμενης απασχόλησης και της εκπαίδευσης των γυναικών. Είχε μια ρητά φεμινιστική ατζέντα και ακολουθούσε τον σκοπό της «προώθησης των νομικών δικαιωμάτων των γυναικών». Το προσωπικό αυτού του περιοδικού αποτελείται αποκλειστικά από γυναίκες. Οι Ulviyye Mevlân, Aziz Haydar, Belkıs Şevket, Műkerrem Belkıs και Nimet Cemil Hanımlar, έγραψαν για τον Kadınlar Dűnyası[13].

Το περιοδικό Kadınlar Dűnyası (Ο Κόσμος των Γυναικών) (1913-1921) ήταν επίσης το πρώτο περιοδικό που δημοσίευσε φωτογραφίες μουσουλμάνων γυναικών. Οι γυναίκες που φωτογραφήθηκαν τυχαία ήταν οι συγγραφείς του περιοδικού και μέλη του Osmanlı Műdafaa-ı Hukûk-ı Nisvân Cemiyeti. Αυτές οι γυναίκες ήταν οι εκπρόσωποι της σύγχρονης Τουρκίας με τα δυτικά τους φορέματα, αποχωρίστηκαν το tesettűr (που ουσιαστικά συμβόλιζε την απόκρυψη των μαλλιών, του προσώπου και του σώματος των γυναικών) και  συμβόλιζε το παρελθόν[14].

Ο λαϊκός τύπος της δεκαετίας του 1920 όρισε ως έκφυλη και φαύλη αυτή την συμπεριφορά που είναι όμοια με αυτή κυριαρχεί στην Ευρώπη αυτή την περίοδο: πιο ελεύθερες σχέσεις με τους άντρες, σπατάλη χρημάτων για ένδυση και μόδα, χρήση make up, κοντά μαλλιά, ποτό και κάπνισμα, χορός, και συμμετοχή σε νέες μορφές διασκέδασης. Ο λαϊκός τύπος της περιόδου της Κατοχής της Κωνσταντινούπολης, έκανε λόγο για “worldly women” [υλικές γυναίκες, υλίστριες”, οι οποίες μοιάζουν πάρα πολύ σε αυτές τις Μεγάλης Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών. Αυτού του είδους οι γυναίκες θεωρούνταν ότι αποτελούσαν απειλή για την κοινωνική τάξη, ήταν από το ίδιο καλούπι με την ανώτερη-μεσαία και ανώτερη τάξη των Ευρωπαίων γυναικών στο επίπεδο της κατανάλωσης^[15].

Από την άλλη, ο λαϊκός Τύπος παρουσίαζε την καταναλωτικότητα ως μια προέκταση της σύγχρονης ζωής. Τα περιοδικά παρουσίαζαν τις σύγχρονες τάσεις της μόδας, του make up, των κομμώσεων (κοντά μαλλιά), προϊόντων υγείας και ομορφιάς, χορούς και μέρη διασκέδασης. Έτσι έχουν τον “νέο τρόπο ζωής” να διακηρύσσεται από τη μία και να καταδικάζεται από την άλλη^[16].

Ο πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης αυξήθηκε ραγδαία την περίοδο της Κατοχής, καθώς διάφοροι πρόσφυγες, όπως οι Λευκοί Ρώσοι που μετανάστευσαν από την Μπολσεβικική Ρωσία και οι πρόσφυγες των Βαλκανίων έβρισκαν καταφύγιο στην Κωνσταντινούπολη, όπως και πρόσφορο έδαφος για κερδοσκοπικές δραστηριότητες. Εκείνη την περίοδο παρατηρείται ένα μεγάλο κοινωνικό χάσμα, όσων κερδοσκόπησαν και έκαναν τεράστιες περιουσίες κατά την διάρκεια του πολέμου και όσων έχασαν τα πάντα και βίωναν την φτώχεια στο μετα-πολεμικό σκηνικό της Κωνσταντινούπολης. Μέσα σε αυτό το σκηνικό, πολλοί πίστευαν ότι οι γυναίκες είναι αυτές που επαπειλούν την κοινωνική τάξη και είναι αναγκαίο να επιστρέψουν στους παραδοσιακούς τους ρόλους^[17]. Όσο η Δημοκρατία βάδιζε προς τον εξευρωπαϊσμό και την αλλαγή, τόσο το Γυναικείο Ζήτημα γινόταν το επίκεντρο της καθημερινότητας^[18].

Βέβαια σημειώνεται ότι θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι ο εξευρωπαϊσμός σήμαινε μόνο την υιοθέτηση της δυτικής διασκέδασης και απολαύσεων. Οι Δημοκρατικές ελίτ θεωρούσαν ότι οι παραδοσιακοί ρόλοι αποτελούσαν εμπόδιο για την εξέλιξη των γυναικών. Πολλά ήταν τα άρθρα που προωθούσαν ένα δίπολο μεταξύ του “παλαιού - νέου”, του “χθες - σήμερα”, προσκαλώντας τες να συμμετάσχουν στην νέα Δημοκρατία^[19].

Μερικά ακόμα σημαντικά γυναικεία περιοδικά που δημοσιεύθηκαν πριν από το 1923 ήταν το Osmanlı Kadınlar Alemi (Κόσμος των Οθωμανών Γυναικών) (1914), Hanımlar Alemi (Κόσμος των Γυναικών) (1914), Erkekler Dűnyası (Κόσμος των Ανδρων) (1914), Seyyale (Ρυάκι) (1914), Siyaset (Πολιτική) (1914), Kadınlık Hayatı (Ζωή της Θηλυκότητας) (1915), Bilgi Yurdu Işığı (Φως της γνώσης της πατρίδας) (1917), και το Genç Kadın Dergisi (Περιοδικό για νεαρές γυναίκες) (1918). Μεταξύ αυτών, το περιοδικό που αντανακλούσε την ταυτότητα της νέας Οθωμανής γυναίκας,  ήταν το περιοδικό İnci  (Μαργαριτάρι) (1919). Μια νέα εικόνα της Οθωμανής γυναίκας δημιουργήθηκε στα εξώφυλλα. Μια γυναίκα με μακιγιάζ και μαργαριτάρια που πέφτουν πάνω στο ντεκολτέ. Το περιοδικό Sűs (Στολίδι) (1923) είχε επίσης παρόμοια εμφάνιση. Κατά τη Ρεπουμπλικανική περίοδο, η εικόνα της γυναίκας στις εκδόσεις ήταν ακριβώς η ίδια με τη γυναίκα της Δύσης, αυτό αποτυπωνόταν στα ρούχα και στον τρόπο ζωής. Τα γυναικεία περιοδικά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην επίτευξη αυτής της αλλαγής[20].

Σημαντική εξέλιξη αυτής της περιόδου μετά από τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας (1918-1920) αποτελεί και η ίδρυση του πρώτου γυναίκειου κόμματος Kadınlar Halk Fırkası (Λαϊκού Κόμματος Γυναικών) το 1923 υπό την προεδρία της Nezihe Muhiddin. Ο οργανισμός είχε ως στόχο να προωθήσει το ζήτημα των δικαιωμάτων των γυναικών σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Η ίδρυση του Λαϊκού Κόμματος Γυναικών, το οποίο διακατέχει μια πολύ σημαντική και μοναδική θέση στην τουρκική πολιτική ζωή, ωστόσο δεν εγκρίθηκε με την αιτιολογία ότι το καθεστώς βρισκόταν ακόμη στην οδυνηρή ατμόσφαιρα της διαδικασίας οικοδόμησης και της ύπαρξης περιορισμών που δημιουργεί ο ισχύων εκλογικός νόμος. Το κόμμα αυτό δεν εγκρίθηκε  και ως εκ τούτου, τα μέλη ίδρυσαν μια ένωση υποκαθιστώντας το κόμμα. Έτσι, στις 7 Φεβρουαρίου 1924 ιδρύθηκε η Ένωση Γυναικών Τουρκίας Tűrk Kadınlar Birliği, η οποία αγωνίστηκε για να λάβουν οι γυναίκες δικαίωμα ψήφου. Η Τουρκική Ένωση Γυναικών αυτοδιαλύθηκε στις 10 Μαΐου 1935, επικαλούμενη τους λόγους ότι οι Τουρκάλες απέκτησαν πολιτική και κοινωνική δύναμη καθώς και τα δικαιώματά τους[21].

---

[1] Vuslat Devrim Altinoz, The Ottoman Women's Movement: Women's Press, Journals, Magazines and Newspapers from 1875 to 1923, Master Thesis, Miami University, 2003, p. 7

[2] Duygu Köksal; Anastasia Falierou, A social history of late Ottoman women : new perspectives.

[3] Vuslat Devrim Altinoz, The Ottoman Women's Movement: Women's Press, Journals, Magazines and Newspapers from 1875 to 1923, Master Thesis, Miami University, 2003, p. 9-10

[4] Vuslat Devrim Altinoz, The Ottoman Women's Movement: Women's Press, Journals, Magazines and Newspapers from 1875 to 1923, Master Thesis, Miami University, 2003, p. 11

[5] Boyar, Ebru, "The Late Ottoman Brothel in Istanbul: a Heterosexual Social Space for Homosocial Entertainment?", The Late Ottoman Brothel in Istanbul: a Heterosexual Social Space for Homosocial Entertainment?, Leiden, The Netherlands: Brill, 2019.

[6] Banu Turnaoğlu, The Formation of Turkish Republicanism, Princeton University Press, 2017, σ. 133

[7] «Feminism is inclined to and aimed at equality between men and women before law. It can only be legitimate and durable if there is equality in duties»

[8] Vuslat Devrim Altinoz, The Ottoman Women's Movement: Women's Press, Journals, Magazines and Newspapers from 1875 to 1923, Master Thesis, Miami University, 2003, p. 14

[9] Bonnie G. Smith, The Oxford Encyclopedia of Women in World History, Oxford University Press: 2008, p. 256

[10] Vuslat Devrim Altinoz, The Ottoman Women's Movement: Women's Press, Journals, Magazines, and Newspapers from 1875 to 1923, Master Thesis, Miami University, 2003, p. 7

[11] Vuslat Devrim Altinoz, The Ottoman Women's Movement: Women's Press, Journals, Magazines, and Newspapers from 1875 to 1923, Master Thesis, Miami University, 2003, p. 8

[12] Vuslat Devrim Altinoz, The Ottoman Women's Movement: Women's Press, Journals, Magazines and Newspapers from 1875 to 1923, Master Thesis, Miami University, 2003, p. 9

[13] Vuslat Devrim Altinoz, The Ottoman Women's Movement: Women's Press, Journals, Magazines and Newspapers from 1875 to 1923, Master Thesis, Miami University, 2003, p. 18

[14] Vuslat Devrim Altinoz, The Ottoman Women's Movement: Women's Press, Journals, Magazines and Newspapers from 1875 to 1923, Master Thesis, Miami University, 2003, p. 19

[15] A Social History of Late Ottoman Women: New Perspectives, edited by Göksal Duygu - Falierou Anastasia, Leiden: Brill, 2013, p. 174

[16] A Social History of Late Ottoman Women: New Perspectives, edited by Göksal Duygu - Falierou Anastasia, Leiden: Brill, 2013, p. 174

[17] A Social History of Late Ottoman Women: New Perspectives, edited by Göksal Duygu - Falierou Anastasia, Leiden: Brill, 2013, p. 174

[18] A Social History of Late Ottoman Women: New Perspectives, edited by Göksal Duygu - Falierou Anastasia, Leiden: Brill, 2013, p. 175

[19] A Social History of Late Ottoman Women: New Perspectives, edited by Göksal Duygu - Falierou Anastasia, Leiden: Brill, 2013, p. 175

[20] Vuslat Devrim Altinoz, The Ottoman Women's Movement: Women's Press, Journals, Magazines, and Newspapers from 1875 to 1923, Master Thesis, Miami University, 2003, p. 20

[21] Emel Çokoğullar Bozaslan, “Siyasetle Alakali mi Alakasiz mi? Kadinlar Halk Firkasi’ndan Gunumuzde Kadin- Siyaset Iliskisi” in Marmara Üniversitesi Kadın ve Toplumsal Cinsiyet Arastırmaları Dergisi, 4-2 (2020), p. 49